Ogólne zasady interpunkcji w zdaniu złożonym

Zdanie złożone składa się z dwóch lub więcej wypowiedzeń pojedynczych zwanych składowymi. Wypowiedzenia te mogą być albo zdaniami, czyli formą osobową lub nieosobową czasownika, albo równoważnikami zdania.

W języku polskim dominują wypowiedzenia dwukrotnie złożone o dwóch częściach składowych, ale można się też spotkać z przypadkami wypowiedzeń wielokrotnie złożonych. Wypowiedzenia składowe łączone są za pomocą dwóch wskaźników zespolenia. Pierwsze z nich noszą nazwę wymawianiowych – w trakcie mowy są to: intonacja, akcent oraz pauza, w piśmie zaś znaki interpunkcyjne.
Drugie wskaźniki zespolenia noszą nazwę wyrazowych i są to głównie spójniki i zaimki. Najwięcej w naszym języku występuje wskaźników wyrazowych pojedynczych, takich jak: „i”, „a”, „ponieważ”, „jeśli”, „jak”, „jaki”, „który”, „czyj”, „ile”. Zdarza się, że wskaźniki te mogą być podwojone w zdaniu, czyli po prostu powtórzone (albo – albo, i – i, ani – ani, to – to), skorelowane (jeśli – to, choć – lecz, nie tylko – ale, tyle – o ile, im – tym) lub zestawione (mimo że, skoro tylko, a jednak, zwłaszcza że, wskutek tego).

Wypowiedzenia złożone współrzędnie

W wypowiedzeniach złożonych współrzędnie spójniki stoją między wypowiedzeniami składowymi lub członami szeregu, jak np.:
1) Biegnę i chudnę.
2) Płacze lub beczy.
3) Ona i on.
Bardzo rzadko się zdarza, aby znajdowały się one przed każdym członem zdania. Zamiast tego stosuje się w takim wypadku przecinek:
1) I on, i ona
2) Albo ty, albo ja
3) Czy pracujesz, czy się lenisz.

Wypowiedzenia złożone podrzędnie

W wypowiedzeniach złożonych podrzędnie wskaźnikami zespolenia są natomiast spójniki, zaimki i niektóre inne wyrazy:
1) Nie wiem, kiedy przyjdę.
2) Gotuję, tak jak lubisz.
3) Dowiedziałem się, dokąd jedzie tramwaj.
Dla przestankowania ważne jest miejsce w szyku, czyli wskaźnika zespolenia w zdaniu:
1) Poszedłem na tramwaj, bo tak chciałem
2) Poszedłem na tramwaj, ponieważ tak chciałem.
W obu przykładowych zdaniach stawia się przecinek przed spójnikiem, ale tylko w drugim zdaniu pozycja zaimka „bo” jest ustalona i możliwa wyłącznie między wypowiedziami składowymi. W zdaniu z „ponieważ” można zmienić szyk:
1) Ponieważ tak chciałem, poszedłem na tramwaj.
2) Na tramwaj poszedłem, ponieważ tak chciałem.
Spójnik „ponieważ” jest związany z wypowiedzeniem podrzędnym i jeśli ono się przemieszcza w szyku zdania, to również spójnik przemieszcza się razem z częścią podrzędną. Reguła przestankowania w takich wypowiedziach złożonych podrzędnie brzmi więc następująco:
1) Przed spójnikiem ponieważ stawia się przecinek.
2) Jeśli część podrzędna występuje na początku wypowiedzenia złożonego, to oddziela się ją przecinkiem od części nadrzędnej.
3) Jeśli wypowiedzenie podrzędne występuje w środku części nadrzędnej, to ujmuje się je w dwa przecinki.

Spójniki między wypowiedzeniowe i przywypowiedzeniowe

W polskim systemie interpunkcyjnym wyróżnia się spójniki międzywypowiedzeniowe oraz przywypowiedzeniowe. Do spójników międzywypowiedzeniowych należą:
„a”, „albo”, „albowiem”, „ale” , „ani” , „aniżeli”, „atoli”, „bo”, „boć”, „bowiem”, „czyli”, „gdyż”, „i”, „jednak”, „jednakże”, „lub”, „mianowicie”, „natomiast”, „ni”, „niż”, „oraz”, „przeto”, „przecie”, „przecież”, „tedy”, „też”, „to”, „to jest”, „tudzież”, „więc”, „wszelako”, „zarazem”, „zaś”, „zatem”.
Do spójników przywypowiedzeniowych należą natomiast, takie znaki jak: „aby”, „ażeby”, „acz”, „aczkolwiek”, „aż”, „by”, „byle”, „chociaż”, „choć”, „choćby”, „chociażby”, „chybaby”, „co”, „coby”, „że”, „żeby”, „gdy”, „gdyby”, „iż”, „iżby”, „jak”, „jakby”, „jakkolwiek”, „jakkolwiek bądź”, „jako”, „jeśli”, „jeżeli”, „jeśliby”, „jeżeliby”, „lubo”, „nim”, „nuż”, „ponieważ”, „skoro”, „wprawdzie”.
Należy pamiętać, że przy zaimkach wprowadzających wypowiedzenie podrzędne mogą występować poprzedzające je i jednocześnie tworzące z nimi jedną całość przyimki:
1) Znam górę, na którą moglibyśmy wejść.
2) Na chodniku szedł jeż, do którego podeszliśmy.
3) Jesteś kobietą, o jakiej marzyłem.
4) Nie jestem pewien, po ile kartek wam rozdać.

Wypowiedzenie wplecione jedno w drugie

W polskiej interpunkcji zdarzają się też wypowiedzenia, w których na skutek wplecenia jednego w drugie występuje zbieg dwóch wskaźników zespolenia, czyli dwóch spójników, spójnika i zaimka albo zaimka i spójnika. Przykładami takich wypowiedzeń są:
„a gdy”, „a kiedy”, „a choć”, „a jeśli”, „a mianowicie”, „a ponieważ”, „a więc”, „a że” , „aby gdy”, „aby kiedy”, „aby jeśli”, „albo gdy”, „albo kiedy”, „albo jeśli”, „albo że”, „że jeśli”, „że aby”, „że gdy”, „i choć”, „który jeśli”, „bo gdy”, „czyli że” itp.
O interpunkcji w takich zdaniach decyduje konstrukcja składowa, czyli pierwszy wskaźnik zespolenia:
Przed „że”, „który”, że jeśli”, „że aby”, „który jeśli” stawia się przecinek. Przed „i”, „albo”, „i choć”, „i gdyby”, „albo gdyby” nie stawia się przecinka, jak w przykładach:
1) Biegnę już bardzo długo i choć jestem bardzo zmęczony, nie poddam się tak łatwo.
2) Dowiedziałam się, że aby dostać się tu na studia, trzeba dobrze zdać maturę.
3) Gosia jest mądrą dziewczyną, którą jeśliby się podszkoliło, to uzyskałaby dobre wyniki w nauce.